رازهای کتابخانه من(۲۱): فر هنگها های لغات پارسی، زرادخانه های زبان وادب(۱)

فرهنگ های لغات

۷۱-فرهنگ برهان قاطع

من همیشه در دبیرستان نمره های بسیار خوبی در درس انشاء می گرفتم . چون از نوجوانی با کتابهای ادبیات آشناشدم و همین مرا مدد می رساند تا متن های انشاء قوی و جالب بنویسم.

در همان زمانها همیشه بر این فکر بودم که حافظ و سعدی این همه ترکیب لغتی را چگونه یافته اند.؟ بر ای مثال به نمونه های زیر توجه نمایید:
-صبح امید، دختر رز، خوشه چرخشت، پنجه آفتاب، سلیمان گل، باد صبا، هاتف دیرینه، شانه بر زلف زدن، زلف خم اندر خم، صحبت گل، مسئله آموز...
فراش باد صبا، فرش زمردین، لاحول گویان، قناعت طبع، سرمست درآمدن، خاک وجود، کیمیای هستی و...

اگر مجموعه این لغات و ترکیبات لغتی از از شعرهای حافظ و سعدی و نثر سعدی حذف کنیم گویی ب پیکر این شاهکارها ضربه سنگین وارد ساخته ایم.
خوشبختانه جستجوی من نتیجه مثبت داد و دو جلد کتاب قطور فرهنگ لغات بر هان قاطع دری از پاسخ به روی من گشود.
این کتاب را محمدحسین بن خلف تبریزی، متخلص به «برهان»، و به عنوان فرهنگ لغات فارسی به فارسی و در سال ۱۰۶۲ به نام سلطان عبدالله قطب شاه نوشته است. این کتاب ابتدا در هندوستان و سپس در ایران به شهرت رسید

نویسنده هدف نگارش کتاب را جمع‌آوری تمامی لغات فارسی پهلوی، دری، یونانی، سریانی، رومی، اصطلاحات و کنایات به‌عربی‌آمیخته و لغات زند و پازند عنوان کرده که در فرهنگ های لغت آن زمان و دوران موجود بوده است.

خوشبختانه کتاب دارای ترتیبى الفبایى و بر پایه حروف اول‌، دوم‌، سوم و... هر واحد واژگانى تنظیم شده است.

کتاب داراییک دیباچه‌، مشتمل بر ۹ «فایده» و متن شامل ۲۹ «گفتار» است. دیباچه در باب موضوعاتى مانند زبان‌های ایرانى‌، حروف‌، دستور زبان و املای فارسى است و گفتارها که بخش اصلى فرهنگ را شامل مى‌شود، بر مبنای حروف فارسى و عربى ترتیب یافته و هرکدام خود به چندین «بیان» تقسیم گردیده است‌.

در این کتاب بود که من ب ای نخستین بار با مجموعه ای از اصطلاحات و ترکیبات لغتی پارسی آشناشدم  که در اشعار و گفته بزرگانی هم چون سعدی و حافظ یافت می شود. این دو جلد کتاب بر هان قاطع بر ای من در حکم دستگیره ای بودند که با آن گنجینه ادب پارسی را تا حد امکان توانستم بگشایم.

برای نمونه به بعضی از ترکیبات لعتی جالب تعریف شده در کتاب بر هان قاطع نگاهی می اندازیم:

-تاج فیروزه کنایه از آسمان،
- تاج گردون کنایه از خورشید،
- از دست دهر جستن کنایه از جهان رفتن و مردن،
- از دست بر گرفتن کنایه از نیست و نابود گردانیدن،
- از رگ اندیشه چکیدن کنایه از دقت در فکر و اندیشه ،
-بهشتی روی کنایه از زیبا روی
-بیضه چرخ، کنایه از آفتاب
-در آینه نقش،پری دیدن، کنایه از دین شراب در کاسه بلوری،
-دختر آفتاب،کنایه از،شراب لعل
-دختر روزگار، کنایه از حوادث روزگار،
-دامگاه دیو کنایه از دنیا و عالم فانی
-دامن بر افشاندن کنایه از سفر کردن

البته باید توجه داشت که چون نویسنده قصد داشته همه لغات و اصطلاحات مرسوم در زبان پارسی را گرد آورد برخی لغات را نیز اورده که امروزه معمول نیستند.برای نمونه لغاتی مانند بواشه، بوب، بوبویه، بوبک که اینروزها پارسی زبانان با چنین لغاتی اشنایی ندارند.

برهان قاطع، در حدود بیش از ۲۰،۰۰۰ واژه و ترکیب دارد که برخی از این واژه ها از زبان‌ها و لهجه‌های غیر ایرانى نیز می باشد. زبان‌های ایرانى عبارتند از: اوستایى‌، فارسى باستان‌، پهلوی‌، خوارزمى و سغدی؛ و -لهجه‌های ایرانى: مروزی‌، بخاری‌، سیستانى‌، کرمانى‌، عراقى‌، آذری‌، گیلکى و....
هم چنین وازه هایی از زبان‌ها و لهجه‌های غیرایرانى مانند عربى با لهجه‌های یمانى‌، دمشقى‌، اندلسى و...، بربری‌، عبری‌، سریانى‌، ترکى‌، هندی‌، یونانى‌، رومى‌، ارمنى در این کتاب وجود دارد.

فرهنگ برهان قاطع نویسنده اصلی در دوجلد چاپ شده ولی لغت شناس و دانشمند فقید شاد روان  استاد دکتر محمد معین با مقدمه و شرح و اضافات انرا در پنج جلد عرضه کرده است.

ادامه...

امیر تهرانی

ح.ف

تا اینجا ۷۱