رازهای کتابخانه من(۱۴ت): فهرست خوانیها یا آگاهی از گنجهای خطی(۱ت)

فهرست کتابهای خطی و سنگی در کتابخانه های ایر ان و جهان۰۱ت)

یکی از روشهای کتابخوانی من مطالعه صفحه به صفحه بسیاری از فهرست نسخه های خطی و سنگی و برخی کتابهای چاپی در کتابخانه های ایران و جهان بوده است.

 شاید این روش مورد علاقه بسیاری از کتابخوانها نباشد. ولی از آنجا که من نیز به میراث مکتوب ایران فوق العاده علاقمند هستم تا سرحد امکان فهرست نسخه های خطی و سنگی میر اث مکتوب  کشورمان را مطالعه کرده ام. راستش این کار هم فالست و هم تما شا! هم تحقیق است و هم سرگرمی! 

بر ای مثال من بخشی از فهرست کتابهای خطی از مجموعه هوتن در دانشگاه هاروارد را در ذیل می آورم که توسط آقای تقی بینش ترجمه و ارائه شده است:

کتابخانه دانشگاه هاروارد مجموعه کتابخانه هوتن

مجموعه فرانسیس هوفر
کتابهای ریاضی استوری ترجمه و نگارش تقی بینش: 
1- از بخش نخستین جلد دوم تالیفات فارسی
(
تالیف Storey .A.C
نوشته ک . ا . استوری
ترجمه و نگارش تقی بینش

1- اقلیدس در عهد بطلمیوس اول (283 - 306 ق .م) در اسکندریه تعلیم
می داده است .ازاصول اوتنهاترجمه عربی آن شایسته است که دراینجا بدان بنگریم و
آن همان "تحریر اقلیدس" است .نام کامل این کتاب "تحریراصول الهندسه والحساب
المنسوب الی اقلیدس" است . 

(آغاز : الحمدلله منه الابتداء) مشتمل بر 15 مقاله

وبسال 636 ه / 1248 م . باهتمام نصیر (نه ناصر) الدین محمدبن محمدالطوسی تالیف
شده است (رک : بروکلمن ج 1 ص 510 : ذیل ج 1 ص 929 ؛ Krause ص 499 ،
ذریعه ج 3 ص 1 - 380).
ترجمه های فارسی :
(آ)- ترجمه تحریر اقلیدس (آغاز: تاعنایت ربانی حجاب انتظار) درسال
681 ه/3-1282 از قطب الدین محمودبن مسعود شیرازی شاگردنصیرالدین طوسی
(متوفی بسال 710 ه /1312 م.) (رک :دائره المعارف اسلام ،عنوان :قطب الدین
(نگارش Wiedmann ؛ بروکلمن ج 2 ص 211 : ذیل آن ج 2 ص 259) که
برای امیرشاه بن امیر سعید تاج الدین معتزبن ظهیر تالیف کرده است: ینی جامع
796 (148 ورق مورخ 701 ه / 2- 1301 م) Krause ص 505 (6) ) ؛
نذیر احمد 245 (مورخ 780 ه / 80 - 1379 م ، بهادرشاه ، موچی گات ،
لاهور).
ب - تقریر التحریر {1}یاترجمه تحریر اقلیدس
(آغاز: شکراست خدای را که از
اوست ابتدا) ، به سال 1146 ه/2-1731 م ودر دوره محمدشاه تالیف شده است ،
مولف خیرالله خان بن لطف الله (رک : همین کتاب ج 1صفحات 14-501 و ج 2 ص 15
شماره 2 وص 95) منقسم بر 15 مقاله :اته 2260 مورخ 1194 ه/ 1780م).
ث - ترجمه تحریراقلیدس {2} : چاپ بانکیپور Bks 1 تا 6 : کلکته 1823
(ترجمه شش مقاله کتاب تحریراقلیدس تالیف خواجه نصیرالدین طوسی است ،
با دیباچه هندوستانی و 362 ص ) .
د - تحریر اقلیدس منظوم : آصفیه ص 808 شماره 176.
2 - ثئودوسیوس : Theodosius مقدم بر قرن اول قبل از میلاد نیست (رک :
دائره المعارف بریتانیکاوجزآن). کتاب الاکراو کمینه سه یا چهار ترجمه عربی دارد
{3}
(رک بروکلمن ج 1 ص 23 / 204 و ذیل آن ج 1 ص 26 / 366 و 29 / 368 ؛
Kraug ص 444 (3). جالب ترین آنها برای طلاب ایرانی عبارتست از :
1- تحریراکرثئودوسیوس ، عربی ، تاریخ تالیف 651 ه/1253 م ،مولف
نصیرالدین محمدبن محمدالطوسی حاجی خلیفه ج 2 ص 213 ؛ بروکلمن ذیل ج 1
ص 18 / 930 ؛ Krause ص 502 (M) ؛ ذریعه ج 2 ص 276 و ج 3 ص 383
شماره 1383).
چاپ متن عربی : طهران مورخ 1304 ه /7-1886 م (مجموعه در یک مجلد :
مجموعه الاکرات والکتب المتوسطات {4} ، ذریعه ج 3 ص 382 و ص 16 / 383)
چاپ فارسی از تحریر طوسی : ایران "و طبع الترجمه الفارسیه بایران ایضا کما
فی بعض الفهارس" ، ذریعه ج 1 ص 276 ) .
2- خانیکوف 133 ( آغاز افتاده ).
3- ریاض النفوس ترجمه اکرثاذوسیوس تالیف غلام حسین : آصفیه ج 1
ص 810 شماره 170.
4- ابوالوفاء محمدبن محمدبن یحیی البوزجانی متوفی بسال 387 ه/ 997 م
یا 388 ه/ 998 م (رک : بروکلمن ج 1 ص 223، ذیل ج 1 ص 400؛ دائره المعارف
اسلام تحت عنوان : ابوالوفاء (نگارش سوتر Suter ) : تتمه صوان الحکمه ص 76
و حواشی صفحه 194 ؛ کراوس Krause ص 466).
الاعمال الهندسیه به زبان عربی (رک : بروکلمن).
ترجمه فارسی : (آ) ترجمه کتاب ابوالوفاء ... البوزجانی در اعمال هندسیه
(آغاز الحمدلله رب العالمین ... امابعد این ترجمه کتاب ابی الوفاء ...) ترجمه
شمس الدین ابوبکر شاه بن نجم الدین محمودشاه بن حاجی تاج الدین کودک :
بلوشه 772 (22) (از قرن 17 کهن تر).
ب - ترجمه اعمال هندسیه {5} (آغاز : الحمد الموفق علی السداد فی الاقوال)،
درعصر ابومنصور بهائالدوله تالیف شده است . نام مترجم اگر نسخه مشهد در آخر
کامل می بود شاید در آن یادشده است : ذریعه ج 4 ص 79 حاشیه : مشهد ج 3
فصل 17 ، نسخه خطی بشماره 37 (کهنه و از آخر ناقص ).
شرح فارسی (؟) : فتوحات غیبیه (آغاز : حمد بی حدمر خداوندی را که بایک
فتح ) ، اگر شرح اصل کتاب نباشد لااقل شامل "براهین اعمال هندسیه ابوالوفا...
بوزجانی "هست ، مولف محمدباقربن زین العابدین یزدی [مولف عیون الحساب (T.M
2152 ، مجلس) 199) که تا سال 1047 ه/ 8-1638 م . در قید حیات بوده است .
رک : بروکلمن ذیل ج 2 ص 591] : مشهد ج 3 فصل 17 نسخه خطی ، شماره 144
(آخرآن افتاده است).
5- ابوعلی الحسین بن عبدالله بن سینا متولد در سال 370 ه/ 980 م درافشنه {6}
دیهی نزدیک بخارا ، متوفی بسال 428 ه/1037 م در همدان (رک : برون ،
تاریخ ادبیات ج 2 صفحات 11 - 106 ؛ دائره المعارف اسلام ، عنوان : ابن سینا
(نگارش بوئر Boer ) ؛ بروکلمن ج 1 صفحات 8 - 453 ؛ ذیل ج 1 صفحات 28 - 812).
شاگردش عبدالواحد جوزجانی هنگامی که بنشر اثر مهم خود استاد خود دانشنامه
علائی اشتغال داشته چه یادداشت مختصری اضافی از استاد درباره موضوعهای
مختلف در دست داشته است آنچه از این یادداشتها مربوط به هندسه بوده است بوسیله
او در رساله ای که اکنون از آن سخن رفته است گردآمده است. {7} {8}
(رساله در هندسه) (آغاز: الحمدلله ... چنین گوید خواجه بزرگوار عبدالواحد
جوزجانی که آن گاه که بخدمت رئیس قدس الله روحه بوده) ، شرح مختصری است
از اصول اقلیدس : ایوانف 565 (20 ورق . مورخ 1228 ه/ 1813 م ) ،
شاید ایضا آصفیه ج 1 ص 820 شماره 115 (منتخب ترجمه اقلیدس ابن سینا.
از جوزجانی در فهرست نامی برده نشده است).
5- در تتمه صوان الحکمه علی بن زیدالبیهقی که در حدود سال 560 ه/ 1165 م
تالیف شده است . از ابوجعفر محمدبن ایوب الحاسب الطبری بصورت گذشته یاد شده
است (ص 83 ، نیز دره الاخبار ص 59) ، مولف او را بین کوشیار {9} والقبیسی ذکر
کرده (باتوجه باینکه در کتاب نظم تاریخی رعایت شده است . البته استثنائی
هم دارد) ولااقل بچشم کسی که تازه درگذشته است نگاه کرده است . تاریخ 632 ه/
1234 م که در فهرست ایاصوفیه نقل درگذشته (رک : بروکلمن ذیل ج 1 ص 859)
همان سال تحریر مفتاح المعاملات است (رک : کراوس Krause ص 492).
1- مفتاح المعاملات (آغاز : چنین گوید ... که چون مابه پرداختن از رساله
شمارنامه) {10} ، در شش قسمت :ایاصوفیه 2763 (148 ورق ، از روی اصل در
سیواس به سال 632 ه/ 5 - 1234 م نوشته شده است کراوس Krause ص 492).
بدون شک مولف این کتاب همان شمس الدین محمدبن ایوب مازندانی است
که از آثار اوست .
2- المونس فی نزهه المجالس ، مرکب از چهارمقاله (بدون اسم) و هر کدام
بدین ترتیب آغاز میشود؛
[آ] سپاس خدایرا که بسزاست ، ملک فرد بی همتا است .
[ب] حساب بالضمیرات و باالتباس [؟ sie] بکویم تا عددی .
[ث] مسائل الوصایا اگر پرسند که زید عمر را وصیت کرد به مالی .
[د] بدان اعزک الله تعالی که معنی ضرب باصطلاح محاسبان : رامپور
776 ه/ 7 - 1376 م . رک : نذیر احمد 250).
6- بهاسکرآچاریه Acharya Bhaskara {11} از بیدار دکن ، متولد به سال 1114 م
که کتاب سیدهانته سیرومنی siromani - hanxa Sied اش را که درسی است در
نجوم در سال 1150 تالیف کرده است . از این درس لیلاوتی بخش اول و ویجه گنیته -
Ganita vija بخش دوم آن است .
(1) لیلاوتی {12} Lilawati ، کتابی در حساب و هندسه بزبان سانسکریت .
ترجمه فارسی : لیلاوتی یا ترجمه لیلاوتی (آغاز: اول زثنای پادشاهی گویم)
در سال 995 ه/ 1587 م و در عهد اکبر تالیف شده است . مولف فیضی (رک : همین
کتاب ج 1 ص 540).
اته 1998 (1015 ه/ 1606 م) ، 1999 (1191 ه/ 1777 م) ، 2000
(1193 ه/ 1779 م) ، Ross رس راون 196 (1280 ه/4 - 1863 م) ، مهرن
Mehren ص 9 شماره 18 (1) (1091 ه/ 1680 م ) ، دانشگاه بمبئی ص 30 شماره
19 (قرن هفدهم ؟) ، ص 272 (1206 ه/1791 م) ، لیند سیانا Lindesiana
ص 136 شماره e 699 (1142 ه/ 1729 م )، ریوج 2 ص b 449 (1190 ه/
1777 م) ، a 804 (قرن هجدهم ) ، اتن Eton 158 ، بودلیان ج 26973
(1203 ه/ 1788 م) ، 2698 ، رهاتسک Rehatsek ص 37 شماره 69 (1207 ه/
3 - 1792 م) ، برلین 1084 (1210 ه/ 1796) ، کمبریج ضمیمه دوم 92 (1312 ه/
9 - 1798 م) ، ایوانف 1694 (1313 ه/ 9 - 1798 م) ، بانکی پورج 11 ، 1031
(1244 ه/ 9 - 1828 م) ، علیگره نسخه سبحان الله ص 21 شماره 1 (1836 م) ،
آصفیه ج 1 ص 818 شماره 181.
چاپهای (آ) Lilavati رساله یی در حساب ، ترجمه فارسی از متن سانسکریت
Acharya Bhaskara باهتمام فیضی مشهور (نسخه لیلاوتی ) . کلکته 1727 (ص
158).
(ب) 1271 ه/ 5 - 1854 م ، (آصفیه ج 1 ص . 82 شماره .24).
2- ویجه گنتیه gantia - Vija {13} ، رساله جبر به زبان سانسکریت .
ترجمه های فارسی :(آ) بیج گنیت ganit Bij {14} یا ترجمه ganit Bij (آغاز : اول
زستایش الله گویم ). تاریخ تالیف 1044 ه/ 5 - 1634 م.مولف عطاء الله "رشدی" {15}
بن احمد نادر {16} کتاب در یک مقدمه و پنج مقاله بنام شاه جهان تالیف شده است :
بلوشه ج 1 : 263 (از قرن 18 تازه تر) ، ریوج 2 b 450 (1141 ه/ 1728)
a 804 (قرن 18 م) ، براون ضمیمه 208 (سلطنتی 50) .S.A.R ص 194 (1212 ه/
1798 م ) آور Aumer 345 ، اته 2001 .
ترجمه انگلیسی {17} Ganita Bija یا جبر هندی Hndus of Algecro [از روی ترجمه
فارسی عطائالله] مترجم استراچی Strachey .E [باشرح از : داویس Davis .S .I
لندن 1813 (در 119 صفحه).
(ب) بدرالحساب : آصفیه ج 1 ص 806 شماره 182 (1100 ه/ 9 - 1688 م
7 - محمد غزنوی
مونس الفضلاء (آغاز : حمد و ثنا آن خدای را که مردان راه اوجان و دل بدهند) ،
کتاب در ریاضی است و در عصر محمدبن بهرام شاه {18} تالیف شده است : رامپور (778 ه/
7- 1376 م . رک نذیر احمد 249).
8 - شرف الدین حسین بن حسن سمرقندی .
رساله فی طریق المسائل العددیه (آغاز : اهل این صناعت را در بیرون آوردن
مسائل) ، تاریخ تالیف 632 ه/ 3235 م : استانبول سرای 3455 (12) ( 4 ورق)
663 ه/ 1265 م کراوس Krause ص 516).
9- محمد عبدالکریم (بگفته پالمر) یا محمدبن عبدالکریم (بگفته حاجی
خلیفه) الداجی {19} (بنوشته پالمر،حاجی خلیفه ندارد) القزوینی .
تحفه الصدور (آغاز (نسخه Trinity) الحمدلله رب العالمین ... اما بعد
فان النبی صلعم قال ... : (نسخه قاهره) (الباب الاولی فی معرفه الضرب)، درحساب
و مساحت "مورخ 1247 م" بگفته پالمر [رمضان 644 - رمضان 645 ، ولی
بنوشته حاجی خلیفه در ربیع الثانی 744 تالیف شده ، احتمال میرود محرف 644
باشد : او گوست سپتامبر 1246] ، بنام شمس الدوله ، منقسم برسه (برطبق فهرست
قاهره) یا پنج (بنوشته حاجی خلیفه) مقاله : حاجی خلیفه ج 2 ص 230 ، قاهره
ص 510 (670 ه/ 2 - 1271 م . نام مولف در فهرست یاد نشده است) ، براون
ضمیمه 276 (1526 م [3 - 932 ه ] . r Trinity 29 ، 13 پالمرص 61).
10- نصیرالدین محمدبن محمدالطوسی درگذشته 672 ه/ 1274 م (رک :
دره الاخبار(تکمله)ص 122 براون تاریخ ادبیات ج 2 ص 6- 484؛ دائره المعارف اسلام
زیر عنوان : طوسی (Ruska و Strothmann) ؛ بروکلمن ج 1 ص 12 - 508 ، ذیل
ج 1 ص 33 - 924 ؛ کراوس ص 505 - 494 ؛ و غیره)...

توضیح
همان گونه که مشاهده می شود در ابتدای این فهرست که از مجمو عه هوتن در کتابخانه دانشگا هاروارد بر داشته شده چندین  جلد کتاب خطی در رشته ریاضی فهرست شده اند. 

این فهرست بندی بر اساس نام نویسندگان کتابها بوده که اغلب دانشمندان مشهور ایر ان هم چون خواجه نصیر الدین طوسی، شرف الدین یزدی، ابن سینا و دیگران می باشند.

نکته مهم تر این است که نویسنده این فهرست،  ترجمه این کتابها و یا اگر بصورت شرح و اقتباس د ر آمده اند را از روی فهرست های دیگر یافته و مشخصات آنان را نیز اورده است.
برای مثال کتاب اصول حساب و هندسه اقلیدس که توسط خواجه نصیر الدین طوسی شرح و بسط گردیده و بعدها این شرح و بسط از خود کتاب معروف تر شد.
هم اکنون ده ها نسخه از شرح خواجه بر کتاب حساب و هندسه اقلیدس وجود دارد و این یکی از کتابهایی است که در ایجاد رنسانس نقش مهمی داشته است.
البته این نامها برای جوانان و نوجوانان ایر انی نا آشناست ولی هر دانش آموز دبیرستانی که کتابهای ریاضی جزو بر نامه درسی او بوده حتما با هندسه اقلیدسی سر و کار داشته است.
بنابر این مطالعه این فهر ستها می تواند سودمندیهای زیر را داشته باشد:

-خواننده با آثار دانشمندان سرزمینمان آشنا می شود.

-از محل نگاهداری این آثار ارزشمند آگاه می گردد.

-اطلاعاتی در باره سیر و تحول دانش در کشورمان طی تاریخ بدست آورده و از کوششهای دانشمندان کشورمان آگاه می گردد.

ادامه دارد.

امیر تهرانی

ح.ف

تکرار