کتاب تحفه حاتمی: اسطرلاب و یا جام جهان نما(۱)

تحفه حاتمیه  و یا تحفه حاتمی 

پیش از بررسی کتاب تحفه حاتمی باید موضوعی را مطرح کنم که هم نوش است و هم نیش. چون بهترین و دقیق ترین اسطرلابها در ایران قدیم ساخته شده و بهترین کتابهای طرز کار با اسطرلاب توسط دانشمندان ایرانی نوشته شده است. سالها پیش اشخاص دانشمند و زحمت کشیده ای بودند که می توانستند با استادی تمام کتابهای نجومی قدیم را تدریس نموده و با کار با اسطرلاب و آلات نجوم قدیم آشنا بودند. اما امروزه از آنان خبری نیست.

چندی پیش بر نامه مستندی در تلویزیون دیدم که در باره دستگاه نجومی اسطرلاب تهیه شده بود و در طی برنامه کلاس آموزشی را نشان می داد که در آن یک نفر هلندی به ایران دعوت شده بود تا طرز کار با اسطرلاب را به علاقمندان ایرانی بیاموزد.

واقعا جای تأسف دارد که ما آن قدر با میراث فرهنگی خود فاصله گرفته ایم که استادی پیدا نکرد ند که ایرانی باشد و بتواند طرز کار با یک دستگاه نجومی را بداند که ایرانی ها استاد مسلم  تولید این وسیله علمی و کار با آن بوده اند.

حال بر گردیم به کتاب مورد بحث، و آن  کتابی است که توسط شیخ بهایی دانشمند معروف عهد صفوی در زمینه اسطرلاب نجومی و در  هفتاد باب بزبا ن فارسی نوشته شده است.

 من نسخه های متعددی از این کتاب را که اغلب خطی بودند خواندهام  و یک نسخه چاپی که توسط دو تن از استادان ایرانی دانشگاه تهیه شده و کتاب تحفه حاتمی را با توسل به دانش جدید ستاره شناسی و کیهان شناسی مورد بحث قرار داده اند.

 کتاب تحفه حاتمی  یک تکست بوک درسی در زمینه  استفاده از دستگاهی بنام اسطرلاب است که در ستاره شناسی ، تعیین طول و عرض جغرافیایی، وتعیین ارتفاع کوه ها و  تعیین جهت قبله ، ارتفاع ساختمانها  و بلندیها و ده ها مورد دیگر بکار می رود.

شیخ بهایی این کتاب را به حاتم بیگ اردو بادی وزیر شاه عباس هدیه کرده که در همین ارتباط او شاگرد شیخ بهایی بوده است.

شیخ بهائی که از بزرگان ریاضی دان و ستاره شناسان  دوران صفوی است میگوید:چون اشتیاق حاتم بیک را در مطالعه اسطرلاب یافتم و کتب معمول را غیرکافی در این فن دیدم بر آن شدم تا کتابی که حاوی مباحث آن باشد فراهم آورم، لذا این کتاب را در این فن تدوین کردم تا در مباحثه با حاتم بیک کافی باشد و ثانیاً حاوی

همه مقاصد این علم گردد. 

در ایران و سراسر جهان اسطرلاب‌های متعدد و در موزه های شخصی و عمومی نگهداری می شود که برخی از آنان بسیار گرانقیمت هستند.

  از جمله این اسطرلاب‌های گرانقیمت می توان به اسطرلاب شاه سلطان حسین اشاره نمود که در موزه بریتانیا نگهداری می شود. این اسطر لاب در دوران سلطنت این شاه و برای او ساخته شد.

من فقط فهرست فصلهای کتاب تحفه حاتمی را می آورم که خوانندگان این وبلاگ از نوع موضوعاتی که می توان توسط اسطرلاب محاسبه نمود پی ببرند آگاهی یابند:

 : .۱ بیان حد اسطرلاب؛

.۲ معرفت ارتفاع کواکب؛ .۳ معرفت طالع؛ .۴ تعدیلات؛ .۵معرفت ارتفاع؛ .۶ معرفت دایره درجه آفتاب؛ .۷ معرفت ساعات مستوی؛ .۸ معرفت اجزاء ساعات معوج؛ .۹ معرفت ساعات

معوج؛ .۱۰ معرفت غایت ارتفاع آفتاب؛ .۱۱ معرفت میل آفتاب؛.۱۲ معرفت غایت ارتفاع کوکبی؛ .۱۳ معرفت ظل اصابع واقدام؛ .۱۴ معرفت وقت ظهر؛ .۱۵ معرفت انتها وقت فضیلت نمازظهر؛ .۱۶ انتهاء وقت فضیلت نماز عصر؛ .۱۷ معرفت انتهاء وقت

نافله ظهر؛ .۱۸ معرفت طلوع فجر اول؛ .۱۹ معرفت مقدار ساعات مستوی؛ .۲۰ معرفت مقدار مسافتی که از پیمودن آن مانعی باشد؛

.۲۱ معرفت ارتفاع مرتفعاتی که به مسقط الحجر آن توان رسید؛.۲۲ معرفت ارتفاع مرتفعاتی که به مسقط الحجر آن نتوان رسید؛.۲۳ معرفت ارتفاع دیوار قلعه که از وصول بمسقط الحجر آن

مانعی باشد؛ .۲۴ معرفت عمق چاه؛ .۲۵ معرفت احداث قنوات؛.۲۶ معرفت جاری نمودن قنوات؛ .۲۷ معرفت طالع سال مستقبل؛.۲۸ آنکه وقت تحویل سال عالم روز خواهد بود؛ .۲۹ معرفت

آنکه تحویل سال عالم بعد از چند ساعت روز یا شب واقعخواهد شد؛ .۳۰ معرفت ارتفاع قطب فلک البروج؛ .۳۱ معرفت وطالع وقت در شهر که آن را در اسطرلاب صفحه نباشد؛ .۳۲معرفت فرض بلدیه؛ .۳۳ معرفت عرض بلدیه؛ .۳۴ معرفت طولبلدیه؛ .۳۵ معرفت مطالع جزوی از فلک؛ .۳۶ معرفت مطالع ومعارف قوسی؛ .۳۷ تسویه البیوت؛ .۳۸ معرفت فصل سال؛ .۳۹

معرفت تقویم آفتاب؛ .۴۰ معرفت تقویم؛ .۴۱ معرفت تقویم النهار؛ .۴۲ معرفت سمت از ارتفاع؛ .۴۳ معرفت سمت از ارتفاع در اسطرلابی که دایره سموت آن را قسم تحت الارض کشیده

اند؛ .۴۴ معرفت ارتفاع از سمت؛ .۴۵ معرفت سمت مشرق؛ .۴۶معرفت استخراج خط نصف النهار؛ .۴۷ استخراج خط نصفالنهار و خط مغرب باسطرلابی؛ .۴۸ استخراج خط نصف النهار و

خط مشرق و مغرب به طریق دایره؛ .۴۹ معرفت قسمت قبله؛ .۵۰معرفت تعیین قبله به طریق گردان؛ .۵۱ معرفت مقدا مسافت مابین دو شهر؛ .۵۲ معرفت قوس النهار؛ .۵۳ معرفت ساعات

مستوی لیل و نهار؛ .۵۴ معرفت اجزاء ساعات معوج ...؛ .۵۵معرفت طالع وقت به صفحه افاقی؛ .۵۶ معرفت تسویة البیوت بهصفحه آفاقی؛ .۵۷ معرفت ساعات تعجیل جنب؛ .۵۸ معرفت ظل

سلم؛ .۵۹ معرفت آنکه کدام از کواکب در روز و کدام در شب غروب میکنند؛ .۶۰ معرفت درجه طلوع؛ .۶۱ معرفت بعدکواکب؛ .۶۲ معرفت آنکه هر یک از کواکب مثلث بر عنکبوت که پشت به آن روز طلوع کند؛ .۶۳ معرفت آنکه کواکب مثلث

بر عنکبوت چه وقت بتاطع اعلی مدار نصف النهار میرسد؛ .۶۴معرفت آنکه هر دو درجه از درجات منطقه البروج که بر یکمدار متحرکند؛ .۶۵ امتحان حجره؛ .۶۶ امتحان عضاد؛ .۶۷

امتحان صفایح؛ .۶۸ امتحان عنکبوت؛ .۶۹ وصف تعیین کواکب مشهوره؛ .۷۰ شناختن کواکب. 

برای درک کتابهایی که در این زمینه نوشته شده آگاهی از ستاره شناسی و نجوم قدیم و جدید لازم می باشد.

امیر تهرانی